Nog tot het einde van deze maand is de triptiek van Francis Bacon over George Dyer in de
Bacon en Dyer
Nieuwe Kerk in Amsterdam te zien. Het werk is afkomstig van de Fondation Bayler in Basel. Het verbeeldt de zelfmoord van zijn vriend in een hotel in de Rue des Saintes Pères in Parijs aan de vooravond van de opening van Bacon’s grote tentoonstelling in het Grand Palais op 26 oktober 1971. Joost Zwagerman laat in zijn beschouwing over dit werk in de Volkskrant van 4 maart 2014 het schilderij van Goya van Saturnus die zijn eigen kinderen opeet naast de triptiek afbeelden. Die vergelijking lijkt mij flauwe kul, maar het heeft me wel uitgelokt om een andere vergelijking te maken, namelijk met Las Meninas van Velázquez.
Het schilderij is een triptiek, een vorm die Bacon veelvuldig heeft toegepast. Hij was er om twee redenen door gefascineerd: de kruisiging als een soort menselijk slachthuis (soms rechtstreeks door hem gebruikt) en de dramatische vorm van een beeldenreeks (zoals bij de Muybridge een ander voorbeeld). Op deze triptiek zien we op het linker paneel
Dyer Triptiek
Dyer die een bokser was knock out geslagen liggen. Hij heeft in zijn linker hand iets dat het midden houdt tussen schilderspalet en een cricket bat. Het rechterpaneel is een spiegel tafereel. We zien Dyer’s spiegelbeeld in de spiegel waar hij voor zat voordat hij achterover viel op het glimmende blad van een cafétafel achter hem. Dronken, neergeslagen (de poot van de tafel loopt als bloedstraal over in de schedel) of spiegelbeeld? In het midden zien
Middenpaneel
we het trappenhuis van een typisch Parijs hotelletje. Het is niet helemaal duidelijk of de man (Dyer, Bacon?) de deur van de kamer juist open heeft gedaan van binnenuit of bezig is die van buitenaf te openen (de sleutel steekt nog in het slot). In het eerste geval valt er een lichtkegel uit de kamer in het tweede geval komt er licht van buiten door een raam achter de man. Rechts boven in het trappenhuis hangt een lichtpeertje dat de trap naar de volgende verdieping verlicht, weerkaatst in het donkere raam in het trapgat links. Het eerste geval (hij opent de deur van de kamer) lijkt mij het waarschijnlijkst. We weten uit ooggetuige verslagen dat Bacon de bewuste nacht niet bij Dyer in de kamer heeft geslapen omdat deze een Algerijnse jongen met stinkende sokken binnen had gehaald. Bacon is daarvoor gevlucht en in de kamer boven bij een daar ook logerende vriend gaan slapen. Het zou dus kunnen zijn dat de scène uitbeeldt dat Bacon de kamer juist heeft verlaten en als een nog zichtbare donkere schim in de door het peertje verlichte doorgang naar de volgende verdieping verdwijnt. Dyer is de volgende ochtend in de kamer in de badkamer gevonden overleden
Las Meninas: de man in de deuropening rechtsboven
aan een overdosis sterke slaapmiddelen.
Bacon hield er niet van om uitleg bij zijn schilderijen te geven. In de interviews met David Sylvester draait hij er voortdurend omheen. In het zevende interview dat Sylvester van hem heeft opgetekend geeft hij wel een clou. Hij vertelt daarin namelijk dat hij altijd is gefascineerd door een aantal regels uit het gedicht The Wasteland van T.S. Eliot. Het gaat om de regels 410-414:
‘Dayadhvam: I have heard the key /Turn in the door turn once and turn once only/We think of the key, each in his prison/Thinking of the key each confirms a prison’
Het is deze sleutel die voor het laatst wordt omgedraaid die centraal staat op het centrale paneel. En dus ook de twee gevangenen: Bacon en Dyer.
Maar dan nu Velázquez. We weten dat Bacon een groot bewonderaar van hem was (ook daarover heeft hij uitvoerig met Sylvester gesproken). Hij heeft het portret van paus Innocentius X eindeloos gevarieerd met de angstschreeuw in de verdachtenbox (ontleend aan de close up van de schreeuw in Eisenstein’s film De Pantserkruiser Potemkin). Op zijn atelier bewaarde hij reproducties van de Spaanse meester. Het Prado heeft hij vaak bezocht. Las Meninas is het schilderij van de spiegels. Velázquez staat voor zijn ezel, het palet in de linker hand en ziet het hele tafereel dat zich naast en achter hem bevindt in de spiegel die voor hem (bij ons toeschouwers) staat. Het licht in het schilderij komt voor een groot deel van achteren: het stroomt binnen uit de ruimte in de deuropening rechtsboven waar we een man zien die net een gordijn heeft opengeschoven. Dat licht wordt weerkaatst in de spiegel voor de schilder. Kijk nu nog eens naar de Dyer triptiek. Dyer met het palet in de linker hand op het linkerpaneel: nu het geliefde model is geveld is de schilder dat ook. Het raam links op het middenpaneel vertoont grote gelijkenis met de achterkant van een schilderij, zoals op las Meninas. De man op de voorgrond is de man rechtsboven in las Meninas (zie de detailafbeelding hierboven: de houding van de rechterarm vertoont grote gelijkenis met de man die de sleutel in het slot omdraait). Hij opent de deur waardoor het licht het schilderij binnenvalt, terwijl de schilder een goed heen komen naar boven zoekt en de man vanuit de toeschouwer het schilderij in kijkt. En op het rechterpaneel zien we het spiegelmotief expliciet gemaakt.
Misschien heeft Bacon als zo vaak er niet bewust bij nagedacht, maar was de structuur van het schilderij van de Spaanse meester in zijn hoofd aanwezig. Nog een keer opent hij in deze triptiek de kijkbox waar hij zijn vriend altijd in waarnam. Een picturale gevangenis.
Geraadpleegde literatuur:
David Sylvester, Interviews with Francis Bacon, London: Thames & Hudson 1975.
In de Nieuwe Kerk draait een bijzonder mooie BBC film over het leven van Bacon, ook te vinden op You Tube
Evert van Uitert, emeritus hoogleraar moderne kunst van de Universiteit van Amsterdam schrijft op 25 maart 2014
Beste Egbert,
Mooi geanalyseerd, ik ben het er geheel mee eens. Er is ook door kunsthistorici veel over de man in de deuropening geschreven.
Het probleem bleef door mijn hoofd spelen. Mijn leermeester Jan Emmens schreef een artikel over Las Meninas (Kunsthistorische opstellen deel I) en ik keek nogmaals naar de triptiek van Bacon en het schilderij van Velázquez dat een ingewikkelde iconografie heeft. Het is een pedagogische boodschap hoe zich als vorst te gedragen, een vorstenspiegel dus. De spiegel is ook aanwezig waarin de hoofdfiguur(en) het Spaanse koningspaar bij Velázquez en Dyer bij Bacon weerspiegeld worden. De figuur bij de deur is volgens mij niet Bacon maar Dyer gezien het overeenkomstige profiel.
Bij Velázquez komt het vluchtpunt van de perspectieflijnen van het interieur precies bij de hand van Nieto uit, de hoveling in de deuropening die zojuist de trap is opgeklommen en nog even omkijkt. Hij vertegenwoordigt de Providentia, dat wat de toekomst zal brengen. Als Bacon dat al wist (je weet het maar nooit) dan zou ook in zijn triptiek een tijdsverloop en een in dit geval duistere afloop zijn verbeeld.
Dat zou een achtergrond kunnen zijn van Bacons ongebruikelijke manier om met perspectieflijnen om te gaan. In dit geval centreren de lijnen van de staander van de trapleuning, de onderste trede en de rand van het bordes waar de trap naar omlaag gaat, een centrum, een soort spil waarom de compositie draait. Op de grens dus van boven en onder, heden en voorbije toekomst.
De belichting is onlogisch en daar kan ik, net als voor de betekenis van de sleutel in de deur (open of dicht) geen verklaring voor vinden anders dan iets algemeens als een deur achter zich dicht doen = dood.
Het probleem is dat Velázquez voor een geleerde hofhouding werkte en de iconografie van Bacon een zeer persoonlijke is. In dat laatste geval zou je alle biografische gegevens moeten hebben, o.a de rapportages van politie en doktoren. Het citaat uit de Waste Land en de bekende details over hoe Bacon de kamer heeft verlaten, waarover je schrijft, zijn natuurlijk al wel belangrijke aanwijzingen