De tentoonstelling van Kara Walker ‘A Black Hole is Everything a Star Longs to Be’ is tot 24 juli in De Pont te zien. Walker (Stockton -VS, 1969) is een zwarte kunstenaar, werkend in de VS (thans New York), inmiddels wereldberoemd, maar niet in Nederland, hoewel het Museum Arnhem al in 2002 een tentoonstelling van haar organiseerde en een werk van haar in de collectie heeft. Deze is samen met Kunstmuseum Basel en de Schirn Kunsthalle Frankfurt gemaakt en vormt een unieke mogelijkheid om van haar enorme getekende oeuvre (waaruit een selectie van meer dan 600 werken door haar is gekozen) kennis te nemen. Dat oeuvre gaat over de positie van de zwarte mens en de vrouwelijke kunstenaar die door haar nu eens door de ogen van de blanke dan weer door die van de zwarte, soms op een theatrale en gewelddadige, maar dikwijls ook ironische manier, wordt verbeeld. De titel is een frase die op de muur van haar New Yorkse atelier staat. Zij zegt daarover in de catalogus dat de ‘black hole’ het zwarte gat in het heelal is dat staat voor een concentratie van zwaartekracht waaruit geen lichtstraal kan ontsnappen. En deze enorme kracht, zegt zij in de catalogus, ‘wordt ironisch genoeg gedegradeerd naar de positie van het zwart-zijn’. Ook de keuze voor papier als drager van haar creaties, is niet toevallig: schilderen op doek staat voor een kunstwereld die gedomineerd wordt door mannelijke schilders. De tekening is anti–autoritair en, zoals zij in de catalogus zegt: ‘Het is een proces, een dans tussen geloof en twijfel.’ Deze anti-autoritaire insteek van het tekenen heeft zij gemeen met kunstenaars als Nancy Spero, Robert Gober, Mike Kelley, Raymond Pettibon en Ellen Gallagher.
Het beste is dat te zien aan de grote gouache/gemengde techniek van het vierluik van Obama’s portret waarmee de tentoonstelling opent. We zien Obama in verschillende gestalten zoals Othello of de Heilige Antonius. Als Othello (de ‘black African’ in de titel) heeft hij een varkenskop op zijn schoot die erg op Trump lijkt.
- ‘Barack Obama as an African with a Fat Pig.’
Als de heilige Antonius is hij het middelpunt van een dans van Christelijke duivels, die staan voor de ‘Birther conspiracy’. Birther is de man die de mythe verspreidde dat Obama zijn Amerikaanse geboortebewijs had vervalst en eigenlijk in Afrika was geboren. In deze tekening grijpt Walker terug op de Duitse laat-middeleeuwse etser Schongauer, zoals zij dikwijls ikonen uit de westerse culturele traditie gebruikt.
- 2. Obama als de heilige Antonius bestookt door ‘Birther’ duivels
In haar beeldtaal is altijd de geschiedenis van Puriteinse slavendrijvers aanwezig, vaak uitgebeeld volgens de koloniale mode van silhouet knipsels (in die tijd vaak ook beoefend door zwarte kunstenaars). Bijna altijd met een element van gewelddadigheid of sadisme. De silhouetten zijn meestal van blanken, maar als ze dat niet zijn wordt de zwarte als een wit speeltuig voorgesteld (het ‘zwarte gat’), zoals te zien is op afbeelding 4. In de films die zij maakt wordt dit een 19eeeuws poppentheatertje (afbeelding 3).
- 3. Silhouet theater
- 4. Silhouettekening in zwart en wit
Walker heeft in 2019 in de grote hal van Tate Modern een monument gemaakt dat gebaseerd was op het grote monument van Queen Victoria op het plein voor Buckingham Palace in Londen. Ze had het in een affiche, die ontleend was aan het soort affiches waarmee in de 19e eeuw in de VS wonderbaarlijk sideway shows werden aangekondigd, omschreven als : ‘Het is met vreugde en trots dat wij de burgers van de ‘Old World’ (Onze achtervolgers, redders in nood en naaste familie) aan U voorstellen! Het is een GESCHENK dat GELUK brengt en onze vaderlanden zal verzoenen. Burgers van AFRIKA EN ALBION, WEES GETUIGE VAN HET WONDER VAN DE FONS AMERICANUS.’ Op dat monument waren alle wonderen van het imperialistische, door slaven gedragen, Britse koninkrijk te zien. In het mooie boekje dat van dit FONS AMERICANUS gemaakt is (dat bij de tentoonstelling te koop is) omschrijft Walker haar inspiratie als volgt: ‘Ik vroeg mij af hoe ik het wonder van de gift dat ik besta kon teruggeven, de gift hoe ik in de Verenigde Staten verwekt kon worden – door uitbuiting, exploitatie, moord, verkrachting, ecologische vernietiging, co-optatie, dwang, liefde, heldendaden op zee, moed, slavernij, verlies, onrecht, excessen, wreedheid, onderwerping en vooruitgang – om op deze plek te kunnen leven met deze kansen en mogelijkheden,’
Vanuit deze invalshoek heeft zij zich ook in het debat over de Westerse canon van de moderne beeldende kunst gemengd, waarin ‘primitivism’ wordt voorgesteld als een revitalisering van de Westerse ‘abstracte’ kunst (zie daarover mijn blog http://www.egbertdommering.nl/?p=655). Exemplarische tentoonstellingen op dit gebied waren ‘Primitivism in Twentieth Century Art: Affinity of the Tribal and the Modern’ in 1984 in het Moma in New York en de ‘Magiciens de la Terre’ in 1989 in Pompidou in Parijs. Over de tentoonstelling in 1984 schreef de Amerikaanse criticus Thomas Mc Evviley in een bekend geworden essay: ’Met deprimerende stelligheid legt “Primitivism” bloot hoe onze culturele instituties zich tot vreemde culturen verhouden; zij tonen de ethnocentrische subjectiviteit daarvan die deze ‘primitieve’culturen inlijft in de eigen cultuur.’ Dit effect werd op een onnavolgbare ‘Westers’ esthetische manier overgedaan in de tentoonstelling ‘Ornament and Abstraction’ in de fondation Beyler in Basel in 2001. Kara Walkers bijdrage aan die tentoonstelling was een grote silhouettekening getiteld ‘Slavery, slavery’, dat de kritiek van McEvilly verbeeldt: het was noch ‘ornament’ noch ‘abstractie’, maar een protest tegen inlijving, waarmee de organisatoren van de tentoonstelling niet goed raad wisten.
We zien uit de rijke verzameling van tekeningen die op deze tentoonstelling ontsloten wordt deze hele geschiedenis langskomen. Ik beeld er een paar uit deze bonte verscheidenheid af. Afbeelding 5 toont (in mijn interpretatie) de ‘Oriëntalistische’ zwarte, 6: zwarte showgirls, 7: geweld tegen zwarten tijdens de Amerikaanse burgeroorlog, 8: een meisje met een zwarte schoolmeester (in mijn interpretatie: Kara’s vader was leraar) en 9: een gruwelijk sprookje (in mijn interpretatie).
5 Oriëntalisme
- 6. Zwarte showgirls
7. Amerikaanse burgeroorlog
9. Zwarte schoolmeester
10. Een gruwelijk sprookje
Geraadpleegde literatuur:
Anita Haldeman (ed.) ‘A Black Hole is everything a star longs to be’, Genève: IPR Editions 2020 (catalogus van de tentoonstelling in De Pont)
Thomas McEvilley, ‘Doctor, Lawyer, Indian Chief. “Primitivism” in Modern Art in the 20th Century’ in: Art & Otherness, Crisis in Cultural Identity’, New York: Mc Pherson & Company 1992, p. 12 e.v. P. 52 geciteerd in de tekst.
‘Ornament and Abstraction’, Basel: Fondation Beyler 2001, p. 174-175 Kara Walker
Philippe Vergne (ed.) ‘My Compliment, My Ennemy, My Oppressor, My Love’, Minnesota: Walker Art Centre 2007
Kara Walker, Fons Americanus, Londen: Hyundai Commission 2019 (catalogus Tate Modern)