De Collectie Pinault werd dit jaar, na de lange coronacrisis, eindelijk geopend in de voormalige Bourse de Commerce in Parijs. Dit prachtige ronde gebouw met koepel werd voorbeeldig gerestaureerd door de Japanse architect Tadao Ando. Vlak onder de glazen koepel bevindt zich een panorama wandschildering op de ronde wand ter grootte van 1400 m², die ook weer geheel in de oude staat werd teruggebracht. Zij dateert uit de tijd van de beroemde Exposition universelle de Paris van 1889 (100 jaar na de revolutie!), de wereldtentoonstelling waarbij de Eiffeltoren en het Grand – en Petit Palais werden gebouwd. Parijs toonde zich toen aan de wereld op het toppunt van zijn macht dat de eerste wereldtentoonstelling in Londen (Crystal Palace) uit 1851 moest onttronen. Het moest ook laten zien dat het een koloniale wereldmacht van formaat was geworden. Dus het was ‘aapjes kijken’ voor de Parijzenaars naar al die niet-Europese exotiek (afbeelding 2).
De panoramaschildering in de beurs moest deze suprematie verbeelden als het succes van de wereldhandel met Europa in het centrum. Er werden daarvoor vier populaire Franse schilders geselecteerd: Hyppolyte-Lucas nam Europa voor zijn rekening met Griekse zuilen en fabrieken. Rusland was voor Désiré François Laugée met samowar, vismarkten en een grote haven (afbeelding 3). Afrika en Azië werden aangepakt door Georges-Victor Clairin: Afrika met drommedarissen, de bevolking in Maghreb en blanke kolonisten met tropenhelm. Bij Azië zijn Japanse geisha’s en janisaren van het Ottomaanse rijk te zien. Amerika was voor Évariste-Vital Luminais: stoomtrein, indianen, zwarte slaven (afbeelding 4).
Wie in Duitsland wel eens Würzburg heeft bezocht, wordt onmiddellijk getroffen door de gelijkenis van deze panoramaschildering met het plafond in het trappenhuis van de vorstelijke residentie in deze stad. In 1720 ontstonden de plannen voor het opdoffen daarvan ter meerdere glorie van de dynastie van bisschopvorst (‘Fürstbisschoff’) von Greiffenklau. Daar hoorde ook picturaal machtsvertoon bij. Karl Philipp von Greiffenklau gaf in 1750 Giovanni Battista Tiepolo (toen op het toppunt van zijn roem als frescoschilder) opdracht fresco’s te komen schilderen. Deze trekt daarvoor een paar jaar met zijn beide zoons bij de Vorst-bisschop in. Dat leidt tot twee grote projecten: De Keizerzaal en het trappenhuisplafond. In de keizerzaal bevindt zich het fresco van de bruiloft van Beatrix van Bourgondië met Keizer Frederik Barbarossa. Dat huwelijk was ingezegend door een Greiffenklau die daarvoor als beloning het ‘leen’ Würzberg ontving. In de Keizerzaal is een plafondfresco van de hemelwagen van de zonnegod Apollo, waarop prinses Beatrix zit. Dat is een opmaat voor de huldiging die Karl Philipp ten deel valt in het trappenhuis (afbeelding 5).
Dat trappenhuis toont de wereldcontinenten, onderworpen aan de stralende macht van Karl Philipp. Amerika (een vrouwelijke indiaan) op de krokodil omgeven door kannibalen, daarboven Mars en Venus. De handel van Afrika met Europa, daarnaast de wilde dieren. Verzinnebeelding Afrika op de dromedaris (afbeelding 6), de Nijlgod (man met de baard). Azië, vrouw op de olifant. Azië oorsprong van kunst en wetenschap. De groep bij de piramide verzinnebeeldt de roem. Aan de kant waar je boven aan de trap bent zie je Europa met haar arm op een stier leunend en de kunsten die Europa aanbidden (voor de schilderkunst heeft Tiepolo zichzelf met zijn zonen verbeeld). In de lucht zweeft in de wolken het medaillon met de vorst-bisschop (afbeelding 7). Een onttroonde Europese vorst/generaal ligt op de grond van een slagveld en kijkt omhoog naar dat medaillon. Alle werelddeel-godinnen nijgen uit alle hoeken richting dat medaillon.
Onder het plafond in Würzburg bevond zich de eigenwaan van een kleine keurvorst die ook bisschop was en die zich de zonnegod van de wereld waande.
Wat bevindt zich onder het plafond van de Bourse de Commerce, pronkrede van de (Frans) Europese wereldhandel? Bij het ontstaan was daar de universele wereldtentoonstelling, platform van kolonialisme, en nu? Ja, juist: de kunstcollectie van een van de meest gefortuneerde kapitalisten van deze aardbodem, handelaar in reukwaarden. En wat is daar te zien? Alweer allemaal mensen uit niet-Europese werelddelen, die in de kunst zijn afgebeeld (afbeeldingen 8, 9 en 10). Eenzame vreemdelingen die in blanke samenlevingen geïsoleerde posities innemen. Pinault is onzichtbaar maar hij heeft de kunst gekozen. Vanuit een virtueel, hemels medaillon dat gefinancierd is door de wereldhandel, kijkt hij vol mededogen op hen neer.
Geraadpleegde literatuur:
L’Exposition de Paris (1989), Paris: La Librairie Illustrée 1889 (4 volumes réunies)
Frank Büttner, Giovanni Battista Tiepolo, Die Fresken in der Residenz zu Würzburg, Würzburg: Edition Georg Popp, 1980
Michael Levey, Giambattista Tiepolo, his life and Art, New Haven en Londen, Yale University Press 1994.
Tijdschrift L’Objet de l’Art (Hors-serie 2021), La Bourse de Commerce, Collection de Pinault