Het door oorlogen verwoeste landschap is in Europa misschien beroemd geworden door de Eerste Wereldoorlog. Een nog altijd exemplarisch schilderij is dat van de Engelse schilder Paul Nash van het slagveld in Noord-Frankrijk, getiteld ‘The Menin Road’. Het is het beeld van een wereld die ten onder is gegaan. Geliefde landschapsonderwerpen als een zonsopgang of zonsondergang zijn een godslastering geworden, zei Nash: Er valt een zwarte regen uit de wolken.
De schilders aan het front die waren beïnvloed door de artistieke vernietiging die een futurist als Marinetti voor de oorlog nog in Londen had gepredikt, zagen dat die vernietiging de werkelijkheid was geworden. Wyndham Lewis, die sterk door de Engelse variant van het futurisme (het ‘vorticisme’) was beïnvloed schreef van het front naar huis: ‘De oorlog, en met name de afschuwelijke woestijn, die bekend staat als ‘de Lijn’ die zich over een aantal mijlen uitstrekt tussen Vlaanderen en Frankrijk, verschafte mij een onderwerp dat zo precies paste in de “abstracte” visie die ik had ontwikkeld, dat de overgang mij geen enkele moeite kostte.’
We kunnen ons er aan spiegelen met de gedachte dat de coronacrisis van het afgelopen jaar niet zo erg is geweest. We lezen in de oudjaar beschouwingen in de media niet, zoals in de jaren 1914-1918, dat het einde van de beschaving daar is. Maar toch: ‘de beschaving’ heeft een jaar niet bestaan. 2020 is ‘A heap of broken images’, zoals Eliot in ‘The Waste Land’ dichtte toen hij het over WO I had.
In de afgelopen periode waren in Nederland tentoonstellingen van verwoeste landschappen te zien. Door de coronacrisis zijn de meeste daarvan verlengd tot in het nieuwe jaar. De eerste was misschien niet een echt landschap, eerder een vervormde architectuur. Het was de tentoonstelling ‘Tote Räume’ van de Duitse kunstenaar Gregor Schneider bij West in Den Haag. De tweede ’From what will we reassemble ourselves’ in Framer Framed in Amsterdam. De derde, ook in Amsterdam, Trembling Landscapes in Eye Filmmuseum.
West zetelt in een historisch beladen plaats, de voormalige Amerikaanse ambassade aan het Voorhout in Den Haag. Dit gebouw van de Bauhaus architect Breuer leent zich bij uitstek voor ‘historische landschappen’. Begin dit jaar was er de tentoonstelling ‘Symptom Bauhaus’ Ik schreef daarover ‘Bauhaus goed of fout’ in http://www.egbertdommering.nl/?p=1269). De tentoonstelling liet de inrichting van de VS (architectuur, film, reclame) zien als voortzetting van de ideologie van Bauhaus die de fusie tussen kunst en technologie propageerde.’ Schneider (1969) die bekend is van politiek geladen installaties in openbare ruimten, had de ideologische ruimte van de voormalige ambassade gebruikt om het repressieve deel van de Amerikaanse geschiedenis te laten zien. De vreemde ruimten herinneren aan Amerikaanse detentiecentra zoals Guantánamo Bay. Deze installatie Weisse Folter maakte hij voor het eerst in 2007 in K21 van de Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen in Düsseldorf. De aaneenschakeling gangen, deuren en kleine kamertjes van deze lugubere gevangenis was in dit vreemde ambassadegebouw wel zeer op zijn plaats. Schneider had er nauwelijks iets aan hoeven veranderen. Het meest indrukwekkende was nog steeds de Interrogation Room uit 2006 waar je in Den Haag via de nooit eerder ontsloten angstaanjagende kelderruimtes in de ambassade kon komen, om dan jezelf als een gevangene in deze glazen kamer te ontmoeten.
Bij Framer Framed in Amsterdam was de door Anna Dasoviç (Amsterdam 1982) bedachte en door Natasha Marie Llorens gemaakte tentoonstelling te zien over Srebrenica en hoe deze traumatische gebeurtenis zich heeft vastgezet in beelden en herinneringen. Er zijn installaties en films. De tentoonstelling pakte de gewelddadige historie van het gebied op met het werk Balkangreuel van Lana Cmajcanin (Sarajavo 1983) toen het nog een wingewest was van het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk. Het werk is een ogenschijnlijk burgerbehangetje gebaseerd op pornotekeningen die toen als oorlogspropaganda werden verspreid.
Er is ook een landschapsfilm Episode 2 gemaakt door Dasovic te zien van de voormalige Nederlandse compound waar de catastrofe zich heeft afgespeeld met beelden van barakken als ‘stille getuigen’ met nog daarop door soldaten aangebrachte tekeningen.
Trembling Landscapes sluit nog het meest aan bij de verwoeste landschappen uit WO I. Er zijn de al eerder in Nederland getoonde door Jananne Al-Ani (Jordanië 1966) gecomponeerde fictieve luchtlandschappen te zien, waarin militaire objecten vermengd worden met archeologische herinneringen. Hier zien we hoe ‘abstract’ die landschappen zijn geworden.
Bijzonder fraai is ook het werk van Wael Shawky (Alexandrië 1971) die kinderen verkleed als volwassenen een soort duizend-en-één-nacht sprookjes laar declameren in zwart-wit films. Hij verplaatst ons in de tijd en een traditionele omgeving die door politieke en militaire twisten is verdwenen.
Op de tentoonstellingen in Framer Framed en Eye Institute is ook werk, waar de zon niet meer op of onder gaat, van andere kunstenaars te zien.
Geraadpleegde literatuur
Samuel Hynes, A war imagined. The first world war and the English culture, London: The Boldley Head 1990
Gregor Schneider, Tote Räume, (Ory Dessau), Den Haag: West 2020
Cas Bool e.a., From what will we reassamble ourselves, Amsterdam: Framer Framed 2020
Trembling Landscapes: Amsterdam: Eye Institute 2020